Autor dr inż. Iwona Skoczko
Wprowadzenie
Woda i ścieki są nieodłącznymi elementami funkcjonowania każdego obiektu użyteczności publicznej, w tym placówek ochrony zdrowia. Ich obecność i prawidłowe zarządzanie mają kluczowe znaczenie nie tylko z punktu widzenia higieny, ale również bezpieczeństwa epidemiologicznego. Choć dostęp do bieżącej wody traktujemy jako standard, warto uświadomić sobie, że w pewnych okolicznościach – takich jak awarie, skażenia mikrobiologiczne lub kontakt ze ściekami – może dojść do realnego zagrożenia dla zdrowia, szczególnie u osób chorych i immunoniekompetentnych.
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie najważniejszych zagrożeń związanych z wodą i ściekami w placówkach medycznych oraz omówienie podstawowych zasad bezpiecznego postępowania, które powinni znać i stosować pacjenci przebywający w ośrodkach służby zdrowia.
Rola wody w środowisku medycznym
Woda w placówkach zdrowotnych pełni szereg funkcji – od higienicznej i sanitarnej, po leczniczą. Jest używana do przygotowywania posiłków, mycia ciała i rąk, dezynfekcji narzędzi, a także jako medium w procedurach medycznych, np. dializie czy inhalacjach. Jej jakość musi odpowiadać normom określonym przez prawo (np. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2017 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi). Jednocześnie to właśnie woda – jako środowisko wilgotne i podatne na kolonizację – może stanowić rezerwuar potencjalnie chorobotwórczych mikroorganizmów. Szczególnym zagrożeniem są tu biofilmy bakteryjne rozwijające się w instalacjach wodnych, które mogą uwalniać drobnoustroje odporne na działanie środków dezynfekujących.
Charakterystyka zagrożeń związanych z wodą i ściekami
1. Zanieczyszczenia mikrobiologiczne
Do najczęściej występujących patogenów związanych z wodą i ściekami należą: Escherichia coli, Enterococcus faecalis – wskaźniki fekalnego zanieczyszczenia wody; Pseudomonas aeruginosa – bakteria oportunistyczna, szczególnie niebezpieczna dla pacjentów z cewnikami, ranami lub wentylacją mechaniczną; Legionella pneumophila – patogen układu oddechowego, namnażający się w systemach ciepłej wody użytkowej; wirusy jelitowe: rotawirusy, norowirusy, adenowirusy – wywołujące ciężkie infekcje przewodu pokarmowego; pasożyty: Giardia lamblia, Cryptosporidium spp. – odporne na standardowe metody dezynfekcji.
2. Zanieczyszczenia chemiczne
W wodzie i ściekach mogą występować także substancje chemiczne, takie jak: metale ciężkie (np. ołów, rtęć, kadm), pozostałości farmaceutyków (np. antybiotyków, cytostatyków), detergenty i środki dezynfekujące, produkty metabolizmu ludzkiego i materiałów biologicznych. Obecność tych substancji w środowisku wodnym może nie tylko działać toksycznie, ale również sprzyjać rozwojowi antybiotykooporności wśród mikroflory bakteryjnej.
Ryzyko zakażenia w środowisku pacjenta
Pacjenci hospitalizowani, a zwłaszcza osoby starsze, przewlekle chore, po zabiegach chirurgicznych lub z zaburzoną odpornością (np. w wyniku leczenia immunosupresyjnego), są szczególnie podatni na infekcje oportunistyczne. Nawet krótkotrwały kontakt ze skażoną wodą lub ściekami może skutkować rozwojem poważnych schorzeń: zapalenia płuc, sepsy, zakażeń układu moczowego, ran lub biegunek infekcyjnych. Zakażenia związane ze środowiskiem wodnym zaliczane są do zakażeń szpitalnych (HAI – healthcare-associated infections), których profilaktyka stanowi jedno z kluczowych zadań systemu opieki zdrowotnej.
Praktyczne zasady bezpiecznego zachowania dla pacjentów
Choć zarządzanie ryzykiem wodno-ściekowym należy przede wszystkim do personelu technicznego i medycznego placówki, pacjenci również odgrywają istotną rolę w zapobieganiu sytuacjom niebezpiecznym. Oto podstawowe zalecenia:
1. Higiena osobista – podstawowa linia obrony
Higiena rąk i ciała jest jednym z najważniejszych działań profilaktycznych, zarówno w życiu codziennym, jak i w środowisku szpitalnym. Drobnoustroje chorobotwórcze, obecne w wodzie lub na powierzchniach mokrych, mogą łatwo przedostawać się do organizmu drogą kontaktową (przez skórę), pokarmową (przez brudne ręce) lub wziewną (aerozole wodne).
Zalecenia:
– Ręce należy myć dokładnie wodą i mydłem przez co najmniej 30 sekund, szczególnie po skorzystaniu z toalety, przed posiłkiem oraz po kontakcie z powierzchniami wspólnymi.
– W przypadku braku dostępu do umywalki, należy skorzystać z dostępnych środków dezynfekujących na bazie alkoholu (minimum 60%).
– Osoby z ranami, opatrunkami lub cewnikami powinny unikać kontaktu z wilgotnymi powierzchniami oraz osłaniać miejsca wkłuć.
– Należy unikać mycia zębów wodą z kranu, jeżeli nie ma pewności co do jej przydatności do spożycia.
Zaniedbania w zakresie higieny rąk są jedną z najczęstszych przyczyn zakażeń wewnątrzszpitalnych. W środowisku placówki medycznej nawet pozornie niewinne zachowania mogą prowadzić do poważnych powikłań.
2. Unikanie kontaktu z nieznanym źródłem wody – zasada ostrożności epidemiologicznej
Woda w placówkach ochrony zdrowia poddawana jest regularnej kontroli sanitarnej, jednak awarie, modernizacje instalacji lub zalania mogą czasowo obniżyć jej jakość. Ponadto niektóre krany (np. w pomieszczeniach technicznych lub gospodarczych) nie są przeznaczone do bezpośredniego kontaktu ze skórą ani do spożycia.
Zalecenia:
– Korzystać wyłącznie z urządzeń sanitarnych i kranów oznaczonych jako przeznaczone do użytku pacjentów.
– Nie używać do picia, mycia czy napełniania butelek wody z kranów bez odpowiedniego oznaczenia.
– Unikać kąpieli stóp, rąk lub innych części ciała w umywalkach lub pojemnikach niewiadomego pochodzenia.
– Nie korzystać z urządzeń wodnych (np. saturatorów, podgrzewaczy) bez uprzedniego zapytania personelu o ich przeznaczenie i bezpieczeństwo.
Woda pozornie czysta może zawierać mikroorganizmy chorobotwórcze, niewidoczne gołym okiem, a jej spożycie lub kontakt ze skórą może skutkować zakażeniem.Zgłaszanie zagrożeń
3. Zgłaszanie zagrożeń – odpowiedzialność za wspólne bezpieczeństwo
Pacjenci są często pierwszymi osobami, które zauważają oznaki nieprawidłowości w funkcjonowaniu instalacji wodno-kanalizacyjnych. Współodpowiedzialność za bezpieczeństwo sanitarne polega na aktywnym reagowaniu na wszelkie sygnały potencjalnego zagrożenia.
Zalecenia:
– Niezwłocznie zgłaszać personelowi medycznemu lub technicznemu: obecność kałuż wody na podłodze, wycieki z rur, kranów, sedesów lub odpływów, nieprzyjemne zapachy sugerujące cofanie się ścieków, zmętnienie lub nietypowy kolor wody z kranu, podejrzenie obecności grzybów lub pleśni w wilgotnych miejscach.
– Nie próbować samodzielnie usuwać lub osuszać rozlanych cieczy, zwłaszcza w okolicach łazienek i toalet.
– Zachować ostrożność i nie wchodzić do pomieszczeń, w których występuje podejrzenie skażenia środowiska wodnego lub ściekowego.
– Wczesne zgłoszenie problemu technicznego może zapobiec rozprzestrzenianiu się skażenia i zmniejszyć ryzyko epidemii szpitalnej.
Postępowanie w przypadku kontaktu ze skażoną wodą
W przypadku podejrzenia kontaktu ze ściekami lub wodą potencjalnie skażoną (np. w wyniku zalania lub przerwania instalacji): należy niezwłocznie przemyć miejsce kontaktu bieżącą wodą z mydłem, zgłosić sytuację pielęgniarce lub lekarzowi prowadzącemu, obserwować się pod kątem objawów zakażenia (gorączka, biegunka, wysypka, kaszel), postępować zgodnie z zaleceniami profilaktycznymi personelu (np. zastosowanie płukanki do oczu, odkażenie rany, podanie leków przeciwinfekcyjnych).
Podsumowanie
Woda i ścieki obecne w placówkach ochrony zdrowia, choć na co dzień niewidoczne i rutynowo kontrolowane, mogą w określonych sytuacjach stanowić poważne zagrożenie epidemiologiczne. Zanieczyszczenia biologiczne i chemiczne, obecne zarówno w wodzie kranowej w przypadku awarii, jak i w ściekach, mogą prowadzić do infekcji szczególnie niebezpiecznych dla pacjentów z obniżoną odpornością. W artykule omówiono podstawowe źródła ryzyka oraz konsekwencje zdrowotne związane z kontaktem ze skażoną wodą w środowisku medycznym. Jednocześnie podkreślono, że skuteczna profilaktyka nie opiera się wyłącznie na działaniach personelu i systemach sanitarnych – istotna jest także rola samych pacjentów. Codzienne czynności, takie jak prawidłowa higiena rąk, unikanie kontaktu z nieoznakowanymi źródłami wody, czujność wobec wycieków i nieprawidłowości oraz odpowiedzialne zgłaszanie zagrożeń, mają realne znaczenie dla bezpieczeństwa wspólnego otoczenia. W przypadku bezpośredniego kontaktu z wodą lub ściekami o nieznanym pochodzeniu, szybka reakcja – oczyszczenie miejsca kontaktu i zgłoszenie sytuacji – pozwala na ograniczenie ryzyka zakażenia i wdrożenie odpowiednich procedur medycznych. Świadomość zagrożeń oraz przestrzeganie prostych zasad ostrożności może skutecznie chronić zdrowie zarówno pacjentów, jak i personelu. W środowisku o wysokim ryzyku – jakim jest placówka medyczna – nawet najprostsze działania profilaktyczne mają ogromne znaczenie. W dobie narastającej oporności drobnoustrojów na leki oraz rosnącej liczby pacjentów w grupach ryzyka, świadome i odpowiedzialne podejście do codziennych czynności – takich jak korzystanie z wody – staje się nie tylko kwestią komfortu, ale realnego wpływu na zdrowie i bezpieczeństwo wszystkich przebywających w placówkach medycznych.
Literatura
- Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2017 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz.U. 2017 poz. 2294).
- World Health Organization (WHO), 2022. Water, sanitation, hygiene and health: A primer for health professionals.
- Centers for Disease Control and Prevention (CDC), 2023. Healthcare Water Management Program.
- Krajowe Centrum ds. AIDS, 2020. Zasady postępowania po ekspozycji zawodowej na materiał potencjalnie zakaźny.
- Journal of Hospital Infection, 2018. Exner, M. et al. Prevention and control of health care–associated waterborne infections in healthcare facilities. J Hosp Infect, 100(4), 371–376.