Autor dr inż. Anna Rolewicz-Kalińska
Wprowadzenie
Sektor ochrony zdrowia jest jednym z kluczowych konsumentów zasobów i producentów odpadów. W systemach opieki zdrowotnej wytwarzane są znaczne ilości odpadów medycznych i niemedycznych, z czego istotną część stanowią odpady powstające w salach operacyjnych. Według danych literatura przedmiotu, sale operacyjne mogą odpowiadać za 20–33% całkowitej ilości odpadów medycznych (Harding et al., 2021). W procesach chirurgicznych wytwarzane są zużywane są znaczne ilości energii, wody i materiałów jednorazowych, co w konsekwencji przekłada się na istotny poziom śladu węglowego. Z kolei w kontekście unijnej polityki Zielonego Ładu oraz dążeń do gospodarki o obiegu zamkniętym w ochronie zdrowia, konieczne staje się opracowanie i wdrażanie rozwiązań mających na celu ograniczenie środowiskowego śladu działalności operacyjnej (Rolewicz-Kalińska, 2025).
Charakterystyka powstawania odpadów w salach operacyjnych
Skład odpadów wytwarzanych w salach operacyjnych odzwierciedla złożoność i różnorodność wykonywanych procedur medycznych. Dominującą grupą są odpady z tworzyw sztucznych, takich jak polipropylen, PVC i PET, które znajdują zastosowanie w opakowaniach, jednorazowych narzędziach, rękawicach oraz elementach odzieży ochronnej. Znaczny udział mają również tekstylia jednorazowe (np. obłożenia, pokrowce, fartuchy), papier, karton, opakowania wielowarstwowe oraz odpady niebezpieczne i zakaźne. W badaniu Albert i Rothkopf (2015) wykazano, że odpady z tworzyw sztucznych stanowiły ponad 30% całkowitej masy odpadów operacyjnych, a w niektórych procedurach laparoskopowych udział ten był jeszcze większy.
Średnia ilość odpadów wytwarzanych podczas pojedynczej procedury chirurgicznej wynosi od 3 do 6 kg, przy czym bardziej złożone operacje, takie jak resekcje nowotworów czy artroplastyki, mogą generować nawet kilkanaście kilogramów odpadów (Harding et al., 2021). Z kolei dane szacunkowe wskazują, że w szpitalach amerykańskich jedna operacja chirurgiczna generuje przeciętnie od 4,5 do 8,5 kg odpadów, w zależności od rodzaju zabiegu (Criss et al., 2022). Co istotne, aż 80% tych odpadów powstaje w wyniku przygotowań przedoperacyjnych i może być klasyfikowane jako odpady niezakaźne – jednak często są one błędnie segregowane jako odpady niebezpieczne, co znacząco podnosi koszty ich przetwarzania.
Ważnym źródłem nieefektywności jest zjawisko tzw. „overage” – szykowanie narzędzi i leków „na wszelki wypadek”. Zjawisko polega na otwieraniu i przygotowywania materiałów i leków, które nie zostają wykorzystane w trakcie operacji. Barbariol i in. (2021) zaobserwowali, że w jednej z włoskich placówek aż 38% przygotowanych strzykawek z lekami (często anastetykami) nie zostało zużytych (lub zostało zużyte tylko częściowo) i zostało unieszkodliwionych jako odpady farmaceutyczne. W kontekście środowiskowym i ekonomicznym ich unieszkodliwianie generuje wysokie koszty i potencjalne ryzyka środowiskowe. W przypadku zestawów narzędziowych, Van Egmond i Lodder (2025) wykazali, że średnio 27% narzędzi przygotowanych do artroplastyki kolana pozostaje niewykorzystanych, co wskazuje na potrzebę optymalizacji kart preferencji chirurgów i składów zestawów operacyjnych.
Dużą część odpadów medycznych z sali operacyjnej stanowią również materiały opakowaniowe. Produkty medyczne są często pakowane w wielowarstwowe opakowania złożone z wielu materiałów – np. tworzywa sztucznego, aluminium i papieru, co utrudnia ich recykling. Opakowania z tworzyw sztucznych i laminatów mogą stanowić około 25% masy odpadów powstających podczas zabiegów endoskopowych. Jednorazowe opakowania są niezbędne z punktu widzenia sterylności i bezpieczeństwa pacjenta, jednak ich nadmiar oraz brak standardów w zakresie opakowań przyjaznych środowisku stanowią istotne wyzwanie w dążeniu do zrównoważonej sali operacyjnej (Rolewicz-Kalińska, 2025)
Obraz gospodarki odpadami na Sali operacyjnej pokazuje zatem, że bez wprowadzenia systemowych rozwiązań w zakresie planowania, segregacji, edukacji i zakupów, skala nieefektywności oraz negatywnego wpływu na środowisko pozostanie wysoka.
Możliwości ograniczania ilości wytwarzanych odpadów
W literaturze wskazuje się szereg możliwych rozwiązań wpisujących się w zasady gospodarki o obiegu zamkniętym (GOZ) i minimalizacji wytwarzania odpadów. Jednym z kluczowych obszarów jest optymalizacja przygotowania materiałów chirurgicznych. Poprzez standaryzację zestawów operacyjnych oraz korzystanie z tzw. kart preferencji chirurgów możliwe jest ograniczenie ilości zbędnych narzędzi otwieranych przed operacją. Jak wykazali Van Egmond i Lodder (2025), zmniejszenie liczby narzędzi w zestawach artroplastycznych o 20% nie wpłynęło na przebieg procedur, a pozwoliło na redukcję odpadów i kosztów.
Eliminacja „overage”, czyli otwierania materiałów i przygotowywania leków „na zapas”, jest kolejnym ważnym działaniem. Działania te nie mogą być jednak wprowadzane kosztem bezpieczeństwa procedur operacyjnych. Kluczowym działaniem w tym aspekcie jest lepsze planowanie procedur, bazujące na doświadczeniu personelu i literaturze oraz specyficznych charakterystykach zabiegów. Bardzo istotna pozostaje również edukacja personelu.
Wdrażanie sprzętu wielorazowego, takiego jak metalowe narzędzia chirurgiczne, fartuchy, pokrycia stołów czy maseczki wielokrotnego użytku, wiąże się z początkowymi nakładami inwestycyjnymi, jednak w dłuższej perspektywie umożliwia znaczącą redukcję odpadów i kosztów. Przejście na tekstylia wielorazowe, pozwala zmniejszyć masę odpadów o ponad 50% w porównaniu z tekstyliami jednorazowymi, jednocześnie redukując emisję CO₂ o około 30% w całym cyklu życia produktu. Ponadto, sprzęt taki może być z powodzeniem sterylizowany przy użyciu dostępnych technologii parowych lub plazmowych, przy zachowaniu wysokich standardów higienicznych (Rolewicz-Kalińska, 2025). Zastosowanie fartuchów i pokryć wielokrotnego użytku pozwala ograniczyć nie tylko ilość odpadów, ale również wydatki związane z ich unieszkodliwianiem, które – jak pokazują analizy kosztowe WHO – mogą stanowić istotny element budżetu szpitala. W modelach analizowanych przez D’Alessandro et al. (2025) wskazuje się, że zwrot z inwestycji w sprzęt wielorazowy następuje średnio w ciągu 12–18 miesięcy, przy jednoczesnym zmniejszeniu zależności od zewnętrznych sprzętów jednorazowych, szczególnie istotnym w kontekście zakłóceń łańcuchów dostaw. Ponowne użycie sprzętu, mimo kontrowersji, w niektórych krajach prowadzone jest z powodzeniem dzięki współpracy z certyfikowanymi firmami zewnętrznymi (Harding et al., 2021).
Niezwykle istotna jest także segregacja u źródła oraz poprawna klasyfikacja odpadów. Szacuje się, że aż 90% odpadów klasyfikowanych jako niebezpieczne może w rzeczywistości być traktowane jako odpady inne niż niebezpieczne, jeśli zostanie odpowiednio posegregowane (D’Alessandro et al., 2025).
Recykling tworzyw sztucznych – takich jak polipropylen z niebieskich owijek chirurgicznych – jest technicznie możliwy i praktykowany m.in. w Australii i Kanadzie. W USA zainicjowano również projekty recyklingu PVC z worków infuzyjnych i masek tlenowych (Pillay et al., 2024). Kluczowym warunkiem skuteczności takich działań jest poprawna i kontrolowana segregacja oraz współpraca z odbiorcami surowców wtórnych. W badaniu przeprowadzonym przez Albert i Rothkopf (2015) wykazano, że wdrożenie systemu selektywnego zbiórki skojarzonej z recyklingiem oraz kampanii edukacyjnych pozwoliło na zmniejszenie o 25% wolumenu odpadów kierowanych do spalania, co przełożyło się na oszczędności rzędu 42 tys. USD rocznie. Podobne rezultaty uzyskano w placówkach australijskich, gdzie wprowadzenie tzw. „green teams” – zespołów ds. zrównoważonego rozwoju – umożliwiło poprawę wyników środowiskowych poprzez audyty operacyjne, warsztaty dla personelu oraz zmiany organizacyjne (Pillay et al., 2024).
Warto także wspomnieć o rosnącej roli cyfryzacji, która może znacząco usprawnić zarządzanie zasobami, planowanie operacji oraz ograniczenie ilości odpadów. Zastosowanie elektronicznych kart operacyjnych pozwala nie tylko na ujednolicenie danych dotyczących preferencji chirurgów i procedur, ale również na śledzenie zużycia materiałów w czasie rzeczywistym, co umożliwia ich optymalizację. W jednej z analiz wykazano, że po wdrożeniu narzędzia śledzącego zużycie materiałów na poziomie indywidualnych procedur, udało się zredukować nadmiarowe zużycie materiałów o 17% w ciągu jednego kwartału (Agarwal et al., 2021). Systemy automatycznego zarządzania zapasami – oparte na algorytmach predykcyjnych – umożliwiają zminimalizowanie ryzyka nadmiarowych zamówień i przeterminowania produktów. Dzięki temu możliwe jest ograniczenie marnotrawstwa materiałów oraz redukcja kosztów logistycznych i środowiskowych.
Bariery
Wdrożenie praktyk gospodarki o obiegu zamkniętym (GOZ) w salach operacyjnych napotyka na szereg barier organizacyjnych, technologicznych, finansowych i kulturowych. Jedną z głównych przeszkód jest brak jasnych regulacji prawnych i standardów w zakresie dopuszczalności ponownego użycia sprzętu medycznego. W wielu systemach ochrony zdrowia nie istnieją spójne wytyczne, które precyzyjnie określałyby warunki, w jakich możliwe jest bezpieczne ponowne użycie urządzeń jednorazowego użytku. (po jego odpowiednim przygotowaniu) (D’Alessandro et al., 2025).
Dodatkowo, obawy personelu medycznego dotyczące ryzyka zakażeń, odpowiedzialności prawnej oraz możliwego wpływu na jakość leczenia stanowią istotną barierę dla wdrażania zrównoważonych praktyk. Pandemia COVID-19 jeszcze bardziej uwypukliła te obawy, przyczyniając się do zwiększonego zużycia materiałów jednorazowych i pogłębienia niechęci do rozwiązań opartych na ponownym użyciu (Pillay et al., 2024).
Aspekty ekonomiczne również odgrywają istotną rolę. Wysokie koszty zakupu sprzętu wielorazowego oraz inwestycji w infrastrukturę dekontaminacyjną, systemy segregacji i recyklingu zniechęcają wiele jednostek do podejmowania działań proekologicznych. Jednocześnie potencjalne oszczędności wynikające z ograniczenia ilości odpadów często są odsunięte w czasie i trudne do jednoznacznego wykazania w krótkim okresie (Van Egmond & Lodder, 2025).
W kontekście sal operacyjnych brak odpowiedniej infrastruktury do sortowania odpadów bezpośrednio w miejscu ich powstawania stanowi istotną barierę we wdrażaniu zasad gospodarki o obiegu zamkniętym. Sale operacyjne i zabiegowe są często przestrzeniami wysoce zoptymalizowanymi pod kątem przepływu pracy i aseptyki, co ogranicza możliwość umieszczania dodatkowych pojemników czy złożonych stacji do segregacji. Brak fizycznego miejsca na oddzielne frakcje odpadów skutkuje ich nieprawidłowym gromadzeniem – na przykład umieszczaniem odpadów niezakaźnych w pojemnikach na odpady niebezpieczne.
Badania wskazują, że nawet potencjalnie wdrożone systemy sortowania mogą nie działać skutecznie bez wsparcia organizacyjnego, szkoleń, jednoznacznych oznaczeń i regularnego monitoringu. Odpowiedzią na te problemy mogą być modułowe stacje do segregacji, systemy kolorystyczne pojemników i checklisty w standardowych procedurach zabiegowych, co – jak sugerują Pillay i in. (2024) – może być skutecznie wspierane przez tzw. zespoły ds. zrównoważonego rozwoju. W jednym z ośrodków klinicznych po przeprowadzeniu cyklu szkoleń i wdrożeniu mechanizmów informacji zwrotnej, ilość nieprawidłowo segregowanych odpadów niebezpiecznych spadła o 35%, a całkowity koszt unieszkodliwiania odpadów zmniejszył się o 18% w skali roku (Rappaport et al., 2022).
Podsumowując, skuteczne wdrażanie strategii redukcji odpadów w salach operacyjnych wymaga nie tylko dostępności odpowiednich technologii i środków finansowych, ale także zmiany kultury organizacyjnej, zwiększenia zaangażowania personelu oraz stworzenia spójnych ram prawnych i instytucjonalnych, które wspierałyby transformację w kierunku zrównoważonej opieki zdrowotnej.
Wnioski
Ograniczenie ilości wytwarzanych odpadów medycznych i środowiskowego wpływu sal operacyjnych jest możliwe poprzez wdrażanie spójnych, systemowych działań w duchu gospodarki o obiegu zamkniętym. Obejmuje to nie tylko rozwiązania technologiczne, ale też (a może przede wszystkim) zmianę świadomości i zachowań. W kontekście transformacji ekologicznej systemu ochrony zdrowia kluczowe znaczenie ma integracja aspektów środowiskowych z procedurami medycznymi oraz rozwój edukacji i narzędzi wspierających ocenę cyklu życia produktów. Dobrą praktyką może być wdrożenie narzędzi takich jak np. model ERA–MFA, łączący ocenę ryzyka środowiskowego z analizą przepływów materiałowych (D’Alessandro et al., 2025).
Bibliografia
- Agarwal, S., Zaman, A., & Tremblay, J. (2021). Operating Room Waste Reduction: A Value-Based Perspective. Journal of the American College of Surgeons, 233(6), 827–836. https://doi.org/10.1016/j.jamcollsurg.2021.09.010
- Albert, M.G. & Rothkopf, D.M. (2015). Operating room waste reduction in plastic and hand surgery. Plastic Surgery, 23(4), 235–238. https://doi.org/10.1177/229255031502300407
- Barbariol, F. et al. (2021). Evaluation of Drug Wastage in the Operating Rooms and Intensive Care Units of a Regional Health Service. Anesthesia & Analgesia, 132(5), 1450–1456. https://doi.org/10.1213/ANE.0000000000005457
- Braschi, C. et al. (2022). The impact of waste reduction in general surgery operating rooms. American Journal of Surgery, 224(6), 1370–1373. https://doi.org/10.1016/j.amjsurg.2022.10.033
- Criss, C. N., et al. (2022). Standardization of Surgical Kits to Reduce Waste in Elective Surgery. Journal of the American College of Surgeons, 235(6), 939–948.e4. https://doi.org/10.1016/j.jamcollsurg.2022.08.016
- D’Alessandro, C. et al. (2025). Tackling Environmental Impact: A New Support Tool for Sustainable Healthcare Waste Management. Corporate Social Responsibility and Environmental Management, 2025, 1–17. https://doi.org/10.1002/csr.3191
- Flynn, F.M. et al. (2025). Sustainability in the operating room: a cross-sectional survey. BMC Nursing, 24:600. https://doi.org/10.1186/s12912-025-03239-x
- Harding, C. et al. (2021). Design Opportunities to Reduce Waste in Operating Rooms. Sustainability, 13(4), 2207. https://doi.org/10.3390/su13042207
- Pillay, L. et al. (2024). Developing the green operating room: exploring barriers and opportunities. Medical Journal of Australia, 221(5), 279–284. https://doi.org/10.5694/mja2.52394
- Rappaport, W., et al. (2022). Reducing Surgical Instrument Waste Through Preference Card Optimization: A Prospective Interventional Study. Journal of the American College of Surgeons, 235(3), 465–472.e3. https://doi.org/10.1016/j.jamcollsurg.2022.05.027
- Rolewicz-Kalińska, A. (2025). Gospodarka o obiegu zamkniętym w ochronie zdrowia. Strategie redukcji odpadów i śladu węglowego w szpitalach. District Heating, Heating,Ventilation, 56, Article 3. https://doi.org/10.15199/9.2025.3.2
- Van Egmond, P.W. & Lodder, P. (2025). Reducing surgical trays to cut both carbon emissions and costs in total knee arthroplasty. Acta Orthopaedica, 96, 394–400. https://doi.org/10.2340/17453674.2025.43677
- WHO (2022). Health-care waste. [online] Available at: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/health-care-waste