Prof. dr hab. inż. Iwona Skoczko
Wprowadzenie
Woda jest nieodzownym elementem funkcjonowania każdego ośrodka opieki zdrowotnej. Jej jakość bezpośrednio wpływa na bezpieczeństwo pacjentów, personelu oraz sprawność realizacji procedur medycznych. O ile szczególne wymagania dotyczące wody ultra czystej stosowanej w specjalistycznych procedurach medycznych, takich jak dializa czy sterylizacja, są powszechnie znane, to nieco mniej uwagi poświęca się codziennej kontroli i monitorowaniu jakości wody użytkowej, która jest równie ważna dla zapobiegania zakażeniom i utrzymania odpowiednich standardów higieny.
Znaczenie kontroli jakości wody w placówkach medycznych
W placówkach służby zdrowia woda wykorzystywana jest nie tylko do celów higienicznych, ale również do przygotowywania leków, czyszczenia i dezynfekcji sprzętu medycznego, funkcjonowania laboratoriów, systemów HVAC, przygotowywania posiłków oraz utrzymania czystości pomieszczeń. Zanieczyszczona woda może stanowić poważne zagrożenie biologiczne, chemiczne i fizyczne, zwłaszcza dla pacjentów o obniżonej odporności, takich jak osoby po operacjach, pacjenci onkologiczni czy noworodki.
Zakażenia związane z wodą, takie jak te wywołane przez Legionella pneumophila, Pseudomonas aeruginosa czy niefermentujące bakterie Gram-ujemne, stanowią poważne ryzyko w środowisku szpitalnym. W związku z tym monitorowanie jakości wody powinno być procesem ciągłym i kompleksowym.
Elementy systemu monitorowania jakości wody
System monitorowania wody w placówkach medycznych powinien obejmować:
1. Regularne badania mikrobiologiczne – identyfikacja potencjalnych patogenów, w tym bakterii z rodzaju Legionella, Pseudomonas, Coliform oraz E. coli. Próby wody powinny być pobierane z różnych punktów użytkowania: z kranów, pryszniców, systemów klimatyzacyjnych, urządzeń do przygotowywania posiłków i systemów dializacyjnych.
2. Kontrola parametrów fizykochemicznych – takich jak pH, przewodność, temperatura, poziom resztkowego chloru, obecność metali ciężkich (np. ołowiu, miedzi), zawartość azotanów i azotynów oraz innych substancji chemicznych, które mogą być istotne w kontekście lokalnych norm i przepisów.
3. Systemy wczesnego ostrzegania – implementacja systemów zdalnego monitorowania, które pozwalają na bieżące śledzenie jakości wody i automatyczne powiadamianie o przekroczeniu ustalonych progów alarmowych.
4. Mapowanie instalacji wodnych i ryzyka – tworzenie szczegółowej mapy instalacji wodnej budynku pozwala zidentyfikować miejsca szczególnego ryzyka, takie jak martwe odnogi rurociągów, miejsca o niskim przepływie lub zastoju wody.
5. Szkolenie personelu – regularne szkolenia dla personelu odpowiedzialnego za utrzymanie instalacji wodnych oraz dla personelu medycznego pozwalają zwiększyć świadomość zagrożeń i wdrażać odpowiednie procedury reagowania.
Normy i wytyczne
W Europie podstawowym dokumentem regulującym jakość wody pitnej jest Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/2184 z dnia 16 grudnia 2020 r. dotycząca jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi. Zastąpiła ona poprzednią dyrektywę 98/83/WE i wprowadza szereg zmian, m.in. bardziej rygorystyczne limity dla niektórych zanieczyszczeń (np. ołów, chrom, mikroplastiki, farmaceutyki), podejście oparte na ocenie ryzyka oraz obowiązek publicznego udostępniania informacji o jakości wody.
W Polsce transpozycja dyrektywy UE do prawa krajowego znajduje odzwierciedlenie w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2017 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz.U. 2017 poz. 2294 z późn. zm.). Rozporządzenie to określa szczegółowe wymagania dotyczące parametrów mikrobiologicznych, chemicznych i fizykochemicznych, częstotliwości pobierania próbek oraz procedury postępowania w przypadku przekroczenia norm.
Dodatkowo funkcjonują wytyczne Głównego Inspektora Sanitarnego oraz lokalnych stacji sanitarno-epidemiologicznych, które szczegółowo określają procedury pobierania próbek, obowiązki placówek medycznych w zakresie monitorowania jakości wody oraz działania naprawcze. W zakresie wody stosowanej do zabiegów medycznych, takich jak dializa, obowiązują odrębne normy i standardy międzynarodowe, takie jak: ISO 23500-1:2019 – woda do stosowania w dializie nerek – wymagania ogólne, ISO 13959:2014 – jakość wody stosowanej w hemodializie i powiązanych technologiach.
Wytyczne te uwzględniają nie tylko poziom zanieczyszczeń chemicznych i mikrobiologicznych, ale również procesy uzdatniania, systemy monitorowania i wymagania dotyczące kwalifikacji personelu. W przypadku wody wykorzystywanej w systemach klimatyzacyjnych i chłodniczych, które mogą być źródłem aerozoli, stosuje się wytyczne związane z zapobieganiem występowaniu bakterii Legionella. W Polsce zastosowanie mają wytyczne GIS oraz akty prawne dotyczące utrzymania instalacji wodnych i nadzoru sanitarnego.
Warto również wspomnieć o wytycznych międzynarodowych organizacji zdrowotnych, takich jak: World Health Organization (WHO) – „Water Safety in Healthcare Facilities” (2019), gdzie przedstawiono podejście oparte na analizie ryzyka i zarządzaniu bezpieczeństwem wody, Centers for Disease Control and Prevention (CDC) – „Guidelines for Environmental Infection Control in Health-Care Facilities”, które zawierają szczegółowe zalecenia dotyczące wody, systemów HVAC, sprzętu medycznego i zarządzania ryzykiem zakażeń wodopochodnych.
Reagowanie na incydenty i prewencja
W przypadku wykrycia zanieczyszczenia wody konieczne jest natychmiastowe wdrożenie procedur zaradczych, takich jak płukanie instalacji, dezynfekcja chemiczna, cieplna, a w skrajnych przypadkach nawet wymiana fragmentów instalacji. Ważne jest również dokumentowanie każdego incydentu, analiza przyczyn i przegląd procedur.
Prewencja powinna opierać się na zasadzie ciągłego monitorowania i optymalizacji – regularne audyty systemów wodnych, kontrola temperatury (np. minimalizacja wzrostu Legionelli przez utrzymanie temperatury ciepłej wody powyżej 55°C), oraz stosowanie punktowej filtracji (np. filtracja końcowa w kranach lub prysznicach) są elementami skutecznej strategii zarządzania jakością wody.
Nowoczesne technologie wspierające monitoring
Współczesne systemy zarządzania jakością wody coraz częściej wykorzystują technologie cyfrowe. Czujniki online monitorujące parametry fizykochemiczne i mikrobiologiczne, zintegrowane z systemami BMS (Building Management System), pozwalają na szybką reakcję i zautomatyzowane raportowanie. Analiza danych historycznych pozwala z kolei na identyfikację trendów i potencjalnych miejsc zagrożeń jeszcze przed wystąpieniem incydentu. Dodatkowo, coraz większe znaczenie ma wykorzystanie sztucznej inteligencji i algorytmów predykcyjnych do modelowania ryzyka zanieczyszczenia wody oraz planowania optymalnych strategii prewencyjnych.
Podsumowanie
Kontrola i monitoring jakości wody w ośrodkach służby zdrowia nie powinny być traktowane jako formalność administracyjna, ale jako kluczowy element bezpieczeństwa epidemiologicznego i jakości opieki medycznej. Wymaga to współpracy zespołów technicznych, personelu medycznego, laboratoriów oraz zarządu placówki. Tylko systematyczne i kompleksowe podejście, oparte na aktualnych normach, technologii i dobrej praktyce, pozwala skutecznie minimalizować ryzyko i zapewnić bezpieczne środowisko leczenia dla wszystkich pacjentów.
Jako że potrzeby i zagrożenia mogą różnić się w zależności od typu placówki (szpital ogólny, specjalistyczny, dom opieki, klinika jednego dnia), system kontroli jakości wody powinien być indywidualnie dostosowany i regularnie aktualizowany. Dbałość o jakość wody to inwestycja w zdrowie i zaufanie pacjentów.
Literatura
- Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/2184 z dnia 16 grudnia 2020 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi.
- Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2017 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz.U. 2017 poz. 2294 z późn. zm.).
- ISO 23500-1:2019. Preparation and quality management of fluids for haemodialysis and related therapies – Part 1: General requirements.
- ISO 13959:2014. Water for haemodialysis and related therapies.
- WHO. (2019). Water Safety in Healthcare Facilities. World Health Organization.
- CDC. (2003). Guidelines for Environmental Infection Control in Health-Care Facilities. Centers for Disease Control and Prevention.
- Główny Inspektorat Sanitarny. (2023). Wytyczne dotyczące zapobiegania zakażeniom Legionella w systemach wodnych placówek ochrony zdrowia.
- Kowalski, R., & Wójcik, M. (2021). „Zarządzanie jakością wody w szpitalach – wymagania i dobre praktyki.” Medycyna Środowiskowa, 24(2), 78–84.
- Gębska-Kuczerowska, A., & Kalbarczyk, W. (2019). „Zagrożenia mikrobiologiczne związane z wodą w placówkach ochrony zdrowia.” Przegląd Epidemiologiczny, 73(1), 77–85.
- Pawlas, N., & Błaszczyk, M. (2020). „Jakość wody wodociągowej w szpitalach i jej wpływ na zdrowie pacjentów.” Medycyna Pracy, 71(2), 211–219.
- Sitarek, K., & Piekarski, J. (2022). „Systemy zarządzania bezpieczeństwem wody w placówkach służby zdrowia.” Zdrowie Publiczne i Zarządzanie, 20(3), 150–158.
- Wlazło, Ł., & Rosińska, M. (2018). „Rola monitoringu mikrobiologicznego w zapobieganiu zakażeniom wodopochodnym w szpitalach.” Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej, 72, 1032–1039.